واکاوی مفهومی و رویکردهای نظری
دانش احزاب سیاسی فراز و فرودهای فراوانی را پیمود و همزمان با تحولات تاریخی احزاب سیاسی در غرب برداشت های نظری نسبت بدان نیز دگرگون شد. حزب سیاسی از نگاههای گوناگون بررسی شده و ردی پای بسیاری از مکاتب و نظریه های علم سیاست را در مطالعات احزاب سیاسی می توان دید. پیروان مکاتب و نظریه های مختلف هریک متناسب با رویکرد خود حزب سیاسی را بررسی کرده اند. از دیدگاه ساختار گرایان سازمان حزبی و برای کارکردگرایان کارویژه ها در درجه نخست اهمیت قرار دارد. نگاه جامعه شناختی رابطه حزب با لایه های اجتماعی را برجسته می کند و خلاصه هر یک از مکاتب دانش احزاب را گامی به جلو رانده است. در این آغازین بخش نوشتار پس از واکاوی مفهوم حزب سیاسی رویکردهای گوناگون در مطالعات احزاب سیاسی را مرور می کنیم
حزب سياسى به چه معناست؟: واکاوی مفهوم« حزب سیاسی»
تعريف مفاهيم در علوم‏اجتماعى كار بس دشوارى است؛ چرا كه واژگانی یکسان گاه معانى گوناگونی را برمى‏تابند و كار را بر پژوهشگر دشوار مى‏سازند. تعريف دقيق واژه‏ها به‏ويژه در مطالعات تطبيقى اهميّتى دوچندان دارد. واژه‏هاى مشتركى كه در جوامع گوناگون بکار می روند پژوهشگر را در بررسیهاش به اشتباه مى‏اندازند. واژه‏هايى چون دولت، مشروعيت، حزب و مانند آن‏كه در بسترهاى فكرى و فرهنگى متفاوت کار برد دارند، به رغم اشتراك لفظى از واقعيت‏هايى به‏غايت گوناگون حکایت می کنند. اين امر موجب شد برخى از متخصصان مطالعات تطبيقى از «بحران مفاهيم» در علوم انسانی سخن بگويند؛ چرا كه اين مفاهيم با گذر از مرزهايى فرهنگى و اجتماعى معانى جديدى به خود می گیرند. برتراند بديع و گى هرمه ازجمله محققانی اند که آشنايى با زبانهاى بومى را در مطالعات مقایسه ای براى فهم گفتمان غالب در هر جامعه‏اى ضرور ی می دانند. به باور آنها واژه‏هاى برگردانده شده از زبان لاتين مى‏توانند غلط‏انداز بوده و پژوهشگر را گمراه سازند.
 حزب سياسى قطعا يكى از مفاهيم بسيار رايج و در عين حال پر رمز ورازی است كه در جوامع گوناگون بر سرزبانها می باشد. كمتر فرهنگ نامه ای است كه واژه معادل حزب سياسى را در خود جاى نداده باشد و كمتر جامعه‏اى است كه عارى از تشكّلى باشد كه خود را «حزب سياسى» ناميده باشد.
در فرهنگ و ادبيات فارسى نيز حزب سياسى واژه‏اى ديرينه و كهن مى‏باشد و ساليانى است كه وارد ادبيات سياسى ما شده است. كم نيستند تشكل‏هايى كه در برشهای گوناگون از تاريخ سياسى كشورمان مدعى نام حزب سياسى بودند. حزب سياسى در ميان محققان و نويسندگان همواره مورد بحث و مناقشه بود. برخى حزب را پديده‏اى ريشه‏دار در تمدن اسلامى و ايرانى مى‏دانند و آن را از ضروريات هر جامعه‏اى مى‏شمارند. پاره‏اى ديگر از محققان و فعالين سياسى، حزب را پديده‏اى وارداتى و برخاسته از فرهنگ و تمدن غربى دانسته و آن را بيگانه با بایسته های  فرهنگ ايرانى و اسلامى مى‏شمارند. به هر روى، اين پرسش به صورت جدى خودنمايى مى‏كند كه حزب سياسى به چه معناست؟ چگونه است كه اين واژه در ادبيات سياسى غرب برگردان واژه گفت‏وگو و رقابت مسالمت‏آميز است، در حالى كه در بسيارى از جوامع نامش با خشونت همراه است؟ چگونه ممكن است اختلاف برداشت درباره واژه‏اى تا بدانجا كشيده شود كه برخى آن را ريشه‏دار در فرهنگ جامعه و برخى ديگر كاملاً بيگانه و وارداتى بدانند؟ بررسیها نشان میدهد که هر يك از مدعیان از پديده‏اى سخن مى‏گويند كه تنها در لفظ مشتركند و نه در معنا. براى نشان دادن اين امر درنگی بر مفهوم حزب گریز ناپذیر است
 برداشتى عام و كهن از حزب سياسى:مفهوم لغوى
بررسى مفهوم حزب را نخست با مرورى بر ادبيات اسلامى و ايرانى آغاز مى‏كنيم.
مفهوم حزب در فرهنگ و ادبيات اسلامى و ايرانى
معادل كلمه حزب از قرنها پيش در فرهنگ‏ لغتهای جوامع مختلف ديده مى‏شود. قدمت اين واژه را مى‏توان با واژه‏اى چون «جامعه» مقايسه کرد. در فرهنگ و ادبيات فارسى و عربى كلمه حزب به معناى «جماعتى از مردم، سلاح، پيروان و هم‏مسلكان شخص، بهره و قسمت، يك قسمت از شصت قسمت قرآن»   آمده است. راغب اصفهانى در فقه‏اللغه در معناى كلمه حزب آورده است: «الحزب جماعة فيها غلظ». حزب، گروه و جماعتى هستند كه با شور و حماسه از آرمانهاى مشترك خود دفاع مى‏نمايند.  برخى ديگر آورده‏اند كه: «حزب تجمع گروهى است كه بر انديشه و هدف واحدى توافق داشته باشند و از آن باهميّت دفاع نمايند». ( مصطفوی،بیتا، 222) در كتاب لغت لاروس عربى براى كلمه حزب چهار معناى مختلف بيان شده است كه عبارتند از: 1. تجمع مردم در يك محل خاص 2. تجمع مردم براى حمايت از كسى (غالبا با لام جاره مى‏آيد) 3. تجمع مردم براى مقابله با فرد يا گروهى (كه اغلب با حرف جّرِ على به‏كار مى‏رود) 4. گروه گروه شدن مردم.
كلمه «حزب» را كه از زبان عربى وام گرفته‏ايم در قرآن مجيد بارها به‏كار رفته است. در قرآن مجيد «حزب» به معناى گروهى كه مى‏توانند براى هدف الهى تجمع نمايند (فان حزب‏اللّه هم الغالبون) و يا براى اهداف ضدالهى تجمع نمايند (ولمّا رأى المؤمنون الاحزاب...) بكار رفته و بخش‏هاى مختلف سوره‏هاى قرآن‏كريم نيز حزب ناميده مى‏شود. فزون براين، در قرآن كريم به كرّات از «حزب‏اللّه» ( مائده، آیات 22 و 23) و «حزب‏الشيطان» ( سوره فاطر، آیه 6) سخن به‏ميان آمده است و اعضاى حزب خدا به سعادت و نيك‏فرجامى و اعضاى حزب شيطان به‏سرانجامى بد و تاريك وعده داده شده‏اند.
 گفتنی است که در قرآن كريم به هر گروهى حزب‏اللّه و حزب‏الشيطان گفته نمى‏شود. خداوند متعال آنجا سخن از اين دو حزب به ميان مى‏آورد كه گونه ای از هماوری و مبارزه در كار است. اعضاى حزب شيطان كسانى هستند كه براى رويارويى با ياران پيامبرگرامى اسلام بسيج شده‏اند و اعضاى حزب خدا كسانى هستند كه بر محور پيامبر اسلام اجتماع كرده و در حال نبرد با كفار و مشركين مى‏باشند. به طور خلاصه، مى‏توان گفت حزب در معناى كهن و لغوى بیانگر دسته‏بندى و تجمع كسانى است‏كه آرمانها و يا منافع‏مشتركى دارند و با كسانى كه اين آرمانها و يا منافع را به خطر مى‏اندازند در حال مبارزه مى‏باشند.